Giáo dục và Văn hóa truyền thống

Thứ bảy - 30/12/2017 09:06

Văn hóa truyền thống bác đại tinh thâm, ẩn chứa rất nhiều điều tinh tuý, rất nhiều trí huệ của cổ nhân. Đáng tiếc là, các giá trị tinh hoa của văn hoá truyền thống đang ngày càng mai một, thậm chí có người còn cho đó là cổ hủ, lỗi thời…

Tìm về văn hoá truyền thống cũng chính là tìm về với huy hoàng của văn minh lịch sử. Nhưng làm thế nào để tìm lại những giá trị đang chìm vào quên lãng ấy? Mang theo nỗi trăn trở này, ông Trương Hiểu Bằng (Zhang Xiao Peng) – ký giả của “Báo chiều Nam Dương” – đã đặc biệt phỏng vấn giáo sư Lưu Dư Lợi (Liu Yuli), một học giả uyên bác về văn hoá Á Đông, bà cũng từng giảng dạy tại nhiều trường đại học danh tiếng ở Anh, Mỹ, Canada và Nhật Bản.
Dưới đây là toàn bộ nội dung cuộc phỏng vấn này:
I. Như thế nào là Hiếu?. 2
II. Đâu là thành công đích thực?. 10
III. Học tập đâu chỉ là chuyện của con trẻ?. 19

I. Như thế nào là Hiếu?

Ký giả: Văn hóa truyền thống cân đối giữa giáo dục gia đình, giáo dục trường học, giáo dục xã hội và giáo dục Thánh triết như thế nào?
Giáo sư Lưu: Giáo dục gia đình là bước khởi đầu, cha mẹ cũng là người thầy đầu tiên của con trẻ. Giáo dục phải bắt đầu từ gia đình, hơn nữa đó là quá trình từ lúc dưỡng thai cho đến cuối cùng khi“thận chung truy viễn”(cẩn thận lo tang lễ cha mẹ, thường tưởng nhớ tổ tiên xưa), quán xuyến suốt cuộc đời của một người. Do đó người xưa đặc biệt xem trọng giáo dục gia đình. Trước Thế chiến II, các học giả nghiên cứu văn hóa thấy rằng trong bốn quốc gia cổ có nền văn minh lớn trên thế giới, thì chỉ duy nhất văn hóa Trung Hoa là được truyền thừa đến tận hôm nay. Vì sao lại như vậy? Chẳng phải đó là bởi người Trung Quốc xưa đặc biệt xem trọng giáo dục gia đình hay sao?

Mẫu thân của Chu Văn Vương, bà là một Thánh nhân, bà đã làm được “mục bất thị ác sắc, nhĩ bất thính dâm thanh, khẩu bất xuất ngạo ngôn”. (Ảnh: wikipedia.org)
Mẫu thân của Chu Văn Vương – vị vua đặt định nền móng cho triều đại nhà Chu trong lịch sử – là người đặc biệt xem trọng thai giáo (giáo dục trước khi sinh). Bà đã làm được“mục bất thị ác sắc, nhĩ bất thính dâm thanh, khẩu bất xuất ngạo ngôn”, chính là mắt không nhìn những đồ vật không lành không tốt, tai không nghe những điệu múa ca từ dâm đãng, lời nói ra miệng đều là những lời lẽ dịu dàng. Những lời ngạo mạn đều không có, huống chi là lời thô bạo đây? Bà là một Thánh nhân, vậy nên con trai bà là Chu Văn Vương cũng được ca ngợi như một vị Thánh, điều ấy cho thấy tầm quan trọng của thai giáo.
Sau khi con trẻ chào đời, đôi mắt mở ra, còn chưa thể nói chuyện, nhưng mỗi thời mỗi khắc đều đang học tập, mỗi một lời nói hành vi, nhất cử nhất động của người mẹ đều là tấm gương cho con trẻ học theo. Hiện nay, rất nhiều bà mẹ không hiểu điểm này, vừa bồng con vừa mắng chửi người ta, miệng thốt ra những lời bất hảo, những điều này đều bị con trẻ nhìn thấy cả. Con trẻ vì sao lại nói dối, vì sao lại mắng người, vì sao lại tức giận? Thật ra đều là từ mỗi một lời nói hành vi, nhất cử nhất động của cha mẹ mà thành.
Giáo dục là quá trình xuyên suốt cả cuộc đời một người, đến lúc lâm chung là“thận chung truy viễn, dân đức quy hậu”. Đây là một câu nói trong “Luận Ngữ”, ý tứ là thực hiện tang sự một cách cẩn trọng, truy tôn tổ tiên đã mất, dân phong này tự nhiên sẽ trở nên thuần hậu. Nếu một người luôn tưởng nhớ tổ tiên của mình, mỗi năm đều nhớ đến tế lễ, vậy thì đối với cha mẹ nào có chuyện không chăm lo đây? Anh ta không thể vừa tế bái tổ tiên vừa đánh mắng cha mẹ được, điều này về tình về lý thật không phù hợp chút nào.
Thời xưa, nhà nào nhà nấy đều có từ đường (nhà thờ tổ) để thờ cúng tổ tiên. Đến thời Xuân Thu, những lúc thờ cúng đều triệu tập mọi người trong gia tộc lại để tuyên giảng đức hạnh của tổ tiên. Nói rằng nhà họ Trương hay nhà họ Lý, tổ tiên các đời trong gia tộc, vào triều nào thời đại nào xuất hiện một vị nào có đức hạnh, họ đã có những cống hiến gì với xã tắc giang sơn, có những phẩm đức nào đáng để chúng ta noi theo học tập. Đây chính là giáo dục gia đình,“hiếu đễ trung tín, lễ nghĩa liêm sỉ, giáo dục phản đối hủ bại, đề cao liêm khiết”chính là bắt nguồn từ gia đình.
Trong thời Đại Cách mạng Văn hóa, chúng ta không lý giải được ý nghĩa giáo dục của từ đường, không biết đó là nơi dạy người ta hiếu thuận, dạy người ta biết ân báo ân, dạy người ta phải có trách nhiệm, nên mới xem đó thành “Tứ Cựu” mà phá hủy mất. Kết quả là con trẻ hiện nay không chỉ quên mất tổ tông nguồn cội, mà ngay cả nghĩ đến cha mẹ cũng rất khó làm được. Vậy nên giáo dục gia đình là bắt đầu từ thai giáo, đến cuối cùng là“thận chung truy viễn”, quán xuyến cả đời của một người.
Tiếp đó mới là giáo dục nhà trường, mà nội dung đầu tiên là hiếu kính cha mẹ. Thời xưa, khi con trẻ ở nhà, bề trên sẽ dạy chúng tôn kính thầy giáo, đến trường học thì thầy giáo sẽ dạy chúng hiếu kính cha mẹ. Thầy giáo và phụ huynh phối hợp với nhau, bởi vậy đứa trẻ rất dễ tiếp thụ lời dạy. Không giống như thời nay, con trẻ bị thầy cô trách phạt, nó liền về nhà mách cha mẹ, cha mẹ đến trường tìm gặp hiệu trưởng, hiệu trưởng liền đi tìm giáo viên. Kết quả là, sau này đứa trẻ có phạm sai lầm thì thầy cô cũng không dám lên tiếng nữa, đứa trẻ này sẽ sai lầm nối tiếp sai lầm.
Giáo dục cần có thứ tự trước sau, trước hết là bồi dưỡng đức hạnh, sau đó mới học tập tri thức và kỹ năng. Bắt đầu từ tiểu học, con trẻ được học “Đệ Tử Quy”, học lễ tiết tiến lùi, lại được bồi dưỡng thái độ khiêm cung lễ phép với bề trên. Như vậy con trẻ học càng nhiều sẽ càng thêm tôn kính cha mẹ, thầy cô, bạn bè. Giáo dục đức hạnh cũng bắt đầu từ lòng hiếu thảo, đặt định hiểu biết ‘biết ân báo ân’, ‘uống nước nhớ nguồn’ của con trẻ.
Một đứa trẻ nếu không thể ghi nhớ ân nghĩa dưỡng dục của cha mẹ, thì sẽ không biết báo đáp ân đức của bất kỳ ai nữa. Cho nên, chính từ đạo hiếu mới mở ra ý thức ‘biết ân báo ân’, bồi dưỡng cách hành xử tình nghĩa, ân nghĩa, đạo nghĩa của một người. Nếu không kiến lập nguyên tắc xử sự này thì thay vào đó sẽ là loại phương thức xử sự lấy thiệt – hơn làm chọn lựa: Chuyện này tốt cho tôi, tôi sẽ dốc toàn lực bám víu lấy; nhưng khi chuyện này trở thành có hại, tôi sẽ làm ra những chuyện vong ân phụ nghĩa, thấy lợi quên nghĩa. Vậy nên cổ nhân giảng, tìm kiếm trung thần phải tìm từ những người con có hiếu, bởi vì trung thần biết ân báo ân sẽ không thấy lợi mà quên nghĩa.
Trong giáo dục nhà trường, nội dung về “hiếu” rất toàn diện. Hiện nay rất nhiều người nói: ‘Hiếu có ý nghĩa gì’? Một quan chức cấp cao nào đó là người con có hiếu, nhưng ông ta vẫn vi phạm luật pháp, làm trái kỷ cương, đã bị bắt bỏ vào tù rồi. Nhưng nội dung của “Hiếu” rất toàn diện. Anh ta không chỉ cần phụng dưỡng cha mẹ, chăm lo cho cha mẹ, mà còn phải nuôi dưỡng tâm của cha mẹ, chính là cần phải tôn kính cha mẹ, không thể khiến cha mẹ phải lo lắng. Ví như chúng ta đi học, nếu như học hành không tốt, cha mẹ sẽ cảm thấy lo lắng, đây cũng là bất hiếu. Khi chúng ta lớn khôn, bước vào cương vị công tác, tham ô nhận hối lộ, làm trái kỷ cương pháp luật, khiến cha mẹ phập phồng lo sợ, không biết ngày nào con sẽ bị bắt, đây cũng là bất hiếu.
Vậy nên, là một hiếu tử thật sự, cha mẹ sẽ chỉ lo lắng cho bệnh tật của anh ta chứ không lo lắng vì những việc khác, người như vậy mới thật là một người con hoàn mỹ. Trong “Đệ Tử Quy” có câu,“thân hữu thương, di thân ưu, đức hữu thương, di thân tu”, chính là thân thể bạn bị tổn thương, cha mẹ người nhà sẽ lo lắng cho bạn, còn như bạn tổn hại về đức hạnh, cha mẹ người thân đều cảm thấy xấu hổ vì bạn.
Nội dung của “Hiếu” rất rộng lớn. Ngoài“nuôi dưỡng thân thể, nuôi dưỡng tấm lòng của cha mẹ”, còn phải“nuôi dưỡng chí hướng, nuôi dưỡng trí huệ của mẹ cha”. Cha mẹ nuôi dưỡng chúng ta, không phải mong chúng ta bưng trà rót nước, chăm sóc họ, phụng dưỡng họ, mà mong rằng chúng ta có cống hiến với đất nước, với xã hội. Trong “Hiếu Kinh” viết: “Lập thân hành đạo, dương danh ư hậu thế, dĩ hiển phụ mẫu, hiếu chi chung dã”(Lập thân hành đạo, làm rạng danh đời sau, khiến cha mẹ cảm thấy tự hào, đây là hiếu trọn vẹn vậy). Vậy nên đại hiếu là hiếu thiên hạ, cũng chính là nói cần phải“nuôi dưỡng ý chí của mẹ cha”.
Ngoài ra còn phải“nuôi dưỡng trí huệ của cha mẹ”. Cha mẹ không nhất thiết mọi chuyện đều đúng, những lúc cha mẹ có sai sót thì con cái cũng không thể máy móc mà thuận theo cha mẹ. Trong “Đệ Tử Quy” có nói,“thân hữu quá, gián sử cánh, di ngô sắc, nhu ngô thanh”, cha mẹ có sai sót thì phải đi khuyên ngăn, nhưng thái độ khuyên ngăn nhất định là thần thái ôn hòa, hơn nữa phải chờ đến lúc cha mẹ vui mừng để khuyên can. Điều này cho chúng ta biết không phải thuận theo cha mẹ mới là hiếu. Đương nhiên, hiếu thuận là không ngỗ ngược với cha mẹ, không làm trái những lời dạy bảo của cha mẹ, nếu cha mẹ thật sự có làm trái với đạo, thì người làm con cũng nên khuyên ngăn. Vậy nên, khuyên ngăn cũng là trách nhiệm quan trọng của đạo làm con. Đây chính là điều được giảng trong giáo dục nhà trường, thầy giáo dạy đạo hiếu, nội dung của hiếu thật sự rất rộng vậy.

Giáo dục đạo đức không phải là học một khóa học, mà tiếp nhận mỹ đức truyền thống cũng chính là giáo dục đạo đức, nó thẩm thấu đến mọi phương diện trong cuộc sống của chúng ta. (Ảnh: 2sao.vn)
Giáo dục xã hội là mở rộng của giáo dục đạo đức. Giáo dục đạo đức không phải là học một khóa học, mà tiếp nhận mỹ đức truyền thống cũng chính là giáo dục đạo đức, nó thẩm thấu đến mọi phương diện trong cuộc sống của chúng ta. Thơ từ, ca múa, hí kịch, tiểu thuyết, tạc tượng, mỹ thuật, âm nhạc, v.v., đều là giáo dục xã hội. Rất nhiều phụ nữ thời xưa chưa từng học qua “Tứ Thư Ngũ Kinh”, nhưng họ biết làm người cần phải hiếu kính với cha mẹ chồng, cần phải giúp chồng dạy con, cần phải trung hiếu tiết nghĩa. Những điều này là học từ đâu đây? Đều là học biết từ các loại hình thức hí kịch và văn nghệ địa phương.
Vậy nên, giáo dục xã hội thời xưa như thi từ, ca múa, hí kịch, tiểu thuyết, âm nhạc, tạc tượng, v.v. đều tuân theo lý niệm của Khổng Tử, đó là“không nghĩ tà”, không dẫn khởi tà niệm, ngược lại còn phải dẫn khởi chính tri chính niệm của mọi người. Hiện nay có mạng internet, điện ảnh truyền hình, đài phát thanh, báo chí, tạp chí, v.v., những thứ này đều là tải thể quan trọng của giáo dục xã hội. Điều truyền bá cho quần chúng là gì đây, đại chúng xã hội sẽ tiếp nhận điều gì? Những người làm công tác truyền thông càng nên đảm nhận chức trách giáo dục xã hội, lấy tuyên giảng“hiếu đễ trung tín, lễ nghĩa liêm sỉ, nhân ái hòa bình”làm nội dung chủ yếu, dựng lập nên chính tri chính niệm của mọi người. Suy cho cùng, giáo dục xã hội sẽ thẩm thấu đến mọi phương diện trong cuộc sống của chúng ta.
Giáo dục thánh hiền quán xuyến đến cả giáo dục gia đình, giáo dục nhà trường, và giáo dục xã hội. Thời xưa, trẻ nhỏ đọc “Tứ Thư Ngũ Kinh”, mục đích là cần làm được tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Tu thân là tiền đề và cơ sở trong việc trị quốc bình thiên hạ, phía trước nó có bốn bước đi: “cách vật trí tri, thành ý chính tâm”. Ý của “cách vật” là đoạn dứt mọi ham muốn vật chất, đoạn dứt mọi tham cầu đối với tài sắc danh lợi, các dạng các loại tham cầu quá phận, khiến người ta khi đứng trước tài sắc danh lợi mà vẫn vững vàng bất động. Như vậy tu thân của anh ta mới có nền tảng, anh ta trị quốc bình thiên hạ mới không xảy ra vấn đề.
Hiện nay rất nhiều sinh viên đại học đều ủng hộ chống hủ bại, thậm chí vì chống hủ bại mà diễu hành thị uy. Nhưng khi đặt chân vào cương vị công tác, làm lãnh đạo, trở thành người nắm giữ lợi ích, thì thái độ này đã biến đổi rồi, họ không muốn chống hủ bại nữa, liền nghĩ ai muốn chống hủ bại tôi sẽ chống lại người đó. Thái độ này vì sao lại chuyển biến? Anh ta trước mê hoặc của lợi ích liền cảm thấy không gì không tốt, bổn phận quan chức của mình là gì thậm chí cũng không còn nhớ. Giáo dục thánh hiền của người xưa là xuyên suốt cả quá trình một đời người, cổ nhân xưa phải học tập kinh điển của Nho -Thích – Đạo, những điều này đều là đề mục giảng dạy mà họ cần phải đọc, từ nhỏ đã được hun đúc một cách sâu sắc. Giáo dục gia đình, giáo dục nhà trường, giáo dục xã hội đều là lấy giáo dục Thánh hiền làm nội dung chủ yếu. Chỉ khi chúng ta đến kế thừa phát huy, thì giáo dục đạo đức mới có thể làm tốt.

II. Đâu là thành công đích thực?

Ký giả: Giáo dục tố chất và văn hóa truyền thống được nhắc đến hôm nay thì lý giải thế nào?
Giáo sư Lưu: Giáo dục tố chất, mà trước hết là giáo dục phẩm cách, chính là phát triển toàn diện một người. Cổ nhân giảng: “Trước khi làm việc, thì hãy học làm người”. “Tam Tự Kinh” cũng nói: “Thủ hiếu đệ, thứ kiến văn”, trước tiên cần phải hiếu thuận, khiêm nhường, hữu lễ, sau đó mới học tập tri thức và kiến thức, như vậy học càng nhiều thì càng khiêm nhường không ngạo mạn. Khổng Tử từng nói: “Như hữu Chu Công chi tài chi mỹ, sử kiêu thả lận, kỳ dư bất túc quan dã dĩ”, người này dù có tài hoa của Chu Công, nhưng y vừa cao ngạo lại keo kiệt, thì những điều khác cũng không cần phải nhìn đến nữa. Chính là nói, tố chất cơ bản của một người là tố chất đạo đức, tố chất làm người, còn tri thức và kỹ năng chỉ là một nghề thành thạo, là thủ đoạn mưu sinh mà thôi.
Người xưa tuyển chọn nhân tài thì trước hết xem người đó có đức hạnh hay không. Nếu đức hạnh lại tài năng,“hữu đức hữu tài là chính phẩm”, thì người này rất có tài hoa, sẽ học được nhiều tri thức và kỹ năng.“Hữu đức vô tài là thứ phẩm”, người này có đức hạnh, nhưng tài năng không đủ, như vậy nếu đề bạt anh ta, cộng thêm bồi dưỡng – bởi kỹ năng là rất dễ bồi dưỡng – thì người như vậy có thể dùng được, tuy không tốt như chính phẩm, nhưng cũng không đến nỗi nguy hại cho xã hội.“Vô đức vô tài là phế phẩm”, loại người này không phải là không có. Xã hội chúng ta cần là cần những người tài đức vẹn toàn, phải lấy đức hạnh làm đầu. Nếu không, ví như ngày nay rất nhiều bạn trẻ giỏi kỹ thuật vi tính, nhưng họ lại không lấy đó để phục vụ xã hội và truyền bá những văn hóa truyền thống tốt đẹp, mà họ lấy đó để can thiệp vào các trang mạng của người khác, truyền bá những điều xấu ác, làm ra những việc phá hoại, như vậy nguy hại tạo thành đối với xã hội thật sự rất lớn vậy.

Người xưa tuyển chọn nhân tài thì trước hết xem người đó có đức hạnh hay không. (Ảnh: unews.vn)
Ký giả: Các bậc cha mẹ hiện nay đều mong muốn con cái đa tài đa nghệ, cho rằng như vậy sẽ có thể thành công. Giáo dục trong văn hóa truyền thống có phải như vậy hay không?
Giáo sư Lưu: Trong “Tam Tự Kinh” có câu: “Giáo chi đạo, quý dĩ chuyên”(đạo học, quý ở sự chuyên cần), nói cho chúng ta biết mỗi người đều có sở trường đặc biệt. Bồi dưỡng họ thành tài thật ra rất dễ, thuận theo phương diện sở trường đặc biệt của họ, một môn đi vào chuyên sâu, thời gian học tập lâu dần, kỹ năng thành thạo cả rồi, thì chính là chuyên gia của một môn này.
Ví như, một người học Luận Ngữ học cả mười năm, mười năm nay đều đặt công phu vào Luận Ngữ; còn người kia, mười năm học mười bộ kinh điển khác nhau. Nếu muốn tìm một người giảng Luận Ngữ, bạn sẽ tìm người nào đây? Nhất định sẽ tìm người mà mười năm học một bộ kinh điển kia vậy. Vậy nên, thời gian, tinh lực của một người là có hạn, mong rằng anh ta lắm tài nhiều nghệ là không hiện thực. Bạn đã phân tán tinh lực, thời gian của anh ta, đến cuối cùng thì cái gì cũng biết, nhưng chỉ biết nửa vời, cái nào cũng đều không dùng được.
Cổ nhân bồi dưỡng nhân tài rất đơn giản, chính là nhìn xem anh ta thích điều gì, đặc biệt hứng thú với điều gì, thì có thể dùng nhiều thời gian vào phương diện này, thời gian lâu dài rồi, tự nhiên sẽ trở thành chuyên gia về mặt đó. Học thành thạo một thứ vốn không khó, còn như học mười thứ đều tinh thông, thế thì rất khó rồi. Ngày nay con trẻ học tập rất mệt mỏi, cũng là bởi phụ huynh không nắm chắc được cương lĩnh này. Thứ hai học đàn ca nhảy múa, thứ tư học ngoại ngữ, thứ sáu học kỹ thuật, chủ nhật cũng không được nghỉ ngơi, kết quả tinh lực đều phân tán, đến cuối cùng cái nào cũng không tốt, hứng thú cũng không thể duy trì được lâu, kết quả đều đã bỏ cuộc.
Ký giả: Xã hội hiện nay, con trẻ học tập văn hóa truyền thống có phải sẽ chịu thiệt hay không?
Giáo sư Lưu: Điều này không cần phải lo lắng. Người học văn hóa truyền thống thì đặc điểm lớn nhất là không lấy tự ngã làm trung tâm mà luôn suy nghĩ cho người khác. Con trẻ hiện nay sở dĩ không thể ở cùng nhau, chính là bởi chúng ở nhà là tiểu công chúa, tiểu hoàng đế, tất cả mọi người đều phải suy xét đến nhu cầu của chúng, cân nhắc đến cảm nhận của chúng, lo lắng cho chúng, phương thức hành vi loại này đã hình thành rồi. Thế nên khi các tiểu hoàng đế, tiểu công chúa ở cùng với nhau thì sẽ phát sinh mâu thuẫn, sẽ phát sinh xung đột.

Ngày nay con trẻ học tập rất mệt mỏi, cũng là bởi phụ huynh không nắm chắc được cương lĩnh cốt lõi. (Ảnh: swono.com)
Ký giả: Văn hóa truyền thống có ảnh hưởng đến tinh thần sáng tạo hay không?
Giáo sư Lưu: Rất nhiều người cho rằng văn hóa truyền thống ảnh hưởng đến sự sáng tạo. “Kinh Dịch” được xem là đứng đầu trong Lục Kinh, là kinh điển quan trọng nhất trong văn hóa truyền thống. Chữ “Dịch” (易) trong “Kinh Dịch” có ba hàm nghĩa:
Hàm nghĩa thứ nhất là biến đổi biến hóa, nó nhắc nhở rằng vạn vật nơi thế gian là biến hóa khôn lường, kỳ diệu vô cùng. Vậy nên không thể ôm giữ khiếm khuyết và phải hiểu được việc sáng tạo cái mới. Sáng tạo không phải giống như con người thời nay mang theo cờ hiệu “sáng tạo” mà làm xằng làm bậy, làm ra rất nhiều chuyện trái với quy luật, cuối cùng còn tìm lý do cho bản thân. Nếu đã muốn đổi mới, thì cần phải đóng một chút học phí, đi một chút đường cong, đây đều là cách nói vô trách nhiệm. Người như thế, nào có tư cách thảo luận sáng tạo đây?
Hàm nghĩa thứ hai là ý không đổi. Chỉ có những người nắm giữ quy luật không dời không đổi, vĩnh hằng bất biến, anh ta mới có tư cách đàm luận sáng tạo. Điều biến đổi là hiện tượng, điều không biến đổi là quy luật, nắm giữ quy luật không đổi mới có thể lấy“bất biến ứng vạn biến”.
Hàm nghĩa thứ ba là giản dị. Cổ nhân giảng“Đại Đạo chí giản”, kết quả của sự sáng tạo nhất định là vô cùng đơn giản, khiến cho người ta dễ dàng lý giải được. Dễ dàng lý giải mới dễ dàng thúc đẩy, thực hành trong cuộc sống. Mỹ đức truyền thống dùng năm chữ là có thể khái quát rõ ràng: “Nhân, nghĩa, lễ, trí, tín”. Bởi vì nhìn chung đơn giản, dễ nhớ dễ làm, từ hàng nghìn năm nay đã trở thành giá trị quan cho mọi người tuân theo.
Nếu như hiểu được điểm này, sẽ thấy người xưa không hề thiếu tinh thần sáng tạo. Chẳng qua là, những thứ phù hợp với Đạo mới có thể sáng tạo, còn những thứ không phù hợp với Đạo thì không thể, bởi vì kết quả của sự sáng tạo đó cuối cùng sẽ mang đến sự hủy diệt cho nhân loại. Ví dụ những thứ giống như vũ khí hạt nhân, cổ nhân nhất định sẽ không đi sáng tạo, kết quả tạo thành hai quân cùng chết chung với nhau, đối với vận mệnh tiền đồ của nhân loại là không có bất kỳ chỗ tốt nào cả.

Mỹ đức truyền thống dùng năm chữ là có thể khái quát rõ ràng: “Nhân, nghĩa, lễ, trí, tín”. (Ảnh: tinhhoa.net)
Người học văn hóa truyền thống sẽ biết lễ nghi, họ lúc nào cũng cân nhắc suy nghĩ cho đối phương, có thể tránh khỏi một số xung đột, đố kỵ cản trở không cần thiết. Quan hệ xã hội giữa họ sẽ ngày càng tốt hơn, giống như“Tứ hải giai huynh đệ”(bốn biển là anh em),“quân tử kính nhi vô thất, dữ nhân cung nhi hữu lễ”(quân tử kính mà không để thoát, đối xử người thì khiêm cung mà không vô lễ). Do đó, người đã học tập văn hóa truyền thống sẽ cư xử nho nhã lễ phép, có thể suy nghĩ cho người khác, đi đến đâu cũng được mọi người hoan nghênh. Ngược lại, người không học tập văn hóa truyền thống, biểu hiện ra chính là lấy bản thân làm trung tâm, luôn tự cho mình là đúng, ngạo mạn vô lễ, không biết suy nghĩ cho người khác. Kiểu người như vậy dù đi đến đâu cũng không được hoan nghênh, quan hệ giữa người với người cũng xuất hiện nhiều trở ngại.
Trong “Kinh Dịch” viết: “Đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”, ý là những người chí đồng đạo hợp tự nhiên sẽ tác động cùng nhau. Ví như, một người ham mê cờ bạc, bạn bè của anh ta đều là những người ham mê cờ bạc; một người yêu thích rượu chè, bạn bè của anh ta đều là người yêu thích rượu chè; còn người yêu thích văn hóa truyền thống, khiêm cung lễ phép, bạn bè mà anh ta chiêu cảm cũng là những người học tập văn hóa truyền thống, cũng khiêm cung lễ phép, những người bạn bè không tốt kia sẽ không vì anh ta chịu ảnh hưởng mà đến cùng nhau, vậy nên cũng sẽ không gặp phải loại hiện tượng không như ý đó.
Ký giả: Trong thời đại khoa học kỹ thuật phát triển như hôm nay, văn hóa truyền thống có phải đã lỗi thời rồi không?
Giáo sư Lưu: Hạch tâm của văn hóa truyền thống là đạo đức, Đạo chính là quy luật vĩnh hằng bất biến. Trong kinh điển,“Kinh giả thường dã”, điều được giảng cũng là quy luật thường hằng bất biến. Quy luật này giống như mặt trời mọc ở phương Đông, lặn ở phương Tây, từ xưa đến nay không có ngày nào biến đổi, thời xưa thích hợp, ngày nay cũng thích hợp. Những điều được ghi chép trong kinh điển toàn bộ đều là quy luật như vậy, là kết quả của sóng lớn cuốn cát đi, dù ở bất cứ thời đại nào cũng đều không lỗi thời. Khoa học kỹ thuật càng phát triển, càng cần có đạo đức dẫn dắt. Trong lịch sử Trung Quốc, trước thời “Khang Càn thịnh thế” (thời kỳ hưng thịnh Khang Hy, Càn Long), GDP, khoa học kỹ thuật, kinh tế của Trung Quốc luôn ở vị trí dẫn đầu trên thế giới; nhưng sau thời “Khang Càn thịnh thế”, thì so với châu Âu, Trung Quốc lại đình trệ không tiến bước được nữa.

Hạch tâm của văn hóa truyền thống là đạo đức, Đạo chính là quy luật vĩnh hằng bất biến. (Ảnh: pinterest.com)
Joseph Needham, tác giả của cuốn “Lịch sử khoa học kỹ thuật Trung Quốc”, là người luôn ca ngợi khoa học cổ xưa của Trung Quốc, cũng vô cùng bội phục với trình độ tân tiến đó. Ông tự hỏi, vì sao từ sau thời “Khang Càn thịnh thế” thì khoa học kỹ thuật không còn phát triển nữa, tụt hậu rất xa so với các nước phương Tây? Câu hỏi này được gọi là“Vấn đề nan giải của Joseph Needham”, cho đến nay vẫn không có câu trả lời. Thật ra là nguyên nhân gì? Sự chỉ đạo đằng sau khoa học kỹ thuật của người Trung Quốc chính là lý niệm triết học, lý niệm Trung Dung, cũng chính là lý niệm“Nhất dương nhất âm chi vi Đạo”được nói đến trong “Kinh Dịch”. Ý của“Nhất âm nhất dương chi vi Đạo”là âm cực thì dương sinh, dương cực thì âm sinh.
Người Trung Quốc từ rất sớm đã tiên đoán rằng, khoa học kỹ thuật phát triển đến đỉnh điểm có thể sẽ hủy diệt nhân loại, do vậy không thể phát triển thêm nữa, phát triển thêm nữa sẽ mang đến sự hủy diệt trên thế giới. Những vụ thực nghiệm hạt nhân, vụ nổ nhà máy năng lượng nguyên tử hiện nay, v.v… đã xuất hiện rất nhiều vấn đề sinh thái, vấn đề môi trường, vấn đề hao tổn tài nguyên do khoa học kỹ thuật hiện đại gây nên. Những điều này cho chúng ta biết, người xưa là có con mắt nhìn xa trông rộng, không muốn phát triển khoa học kỹ thuật quá sớm, chính là muốn trì hoãn sự hủy diệt của nhân loại.

III. Học tập đâu chỉ là chuyện của con trẻ?

Ký giả: Văn hóa truyền thống không phải là căn nguyên của sự lạc hậu bần cùng hay sao? Trong khi văn hóa phương Tây lại tiên tiến như vậy, vậy chúng ta có cần thiết phải đi trên con đường cũ của văn hóa truyền thống hay không?
Giáo sư Lưu: Nếu như văn hóa truyền thống lạc hậu, thì không thể có chuyện suốt khoảng thời gian dài đằng đẵng của lịch sử, đặt biệt là trước thời nhà Thanh, kinh tế Trung Quốc, văn hóa Trung Quốc đều đứng đầu thế giới được. Có người cho rằng văn hóa truyền thống dẫn đến cục diện lạc hậu của hôm nay, trên thực tế không phải do văn hóa truyền thống, mà là do chúng ta đã vứt bỏ văn hóa truyền thống.
Vào thời “Khang Càn thịnh thế”, chính phủ triều Thanh có truyền thống giảng Kinh trong cung đình. Những bậc thầy đại đức của Nho, Thích, Đạo được mời vào hoàng cung giảng dạy cho hoàng đế, đại thần và phi tần trong cung. Thời đó tư tưởng trên dưới đều là nhất trí với nhau, đều là muốn phục vụ cho quốc gia bách tính, quốc gia như vậy đã đạt đến đỉnh điểm của sự cường thịnh. Về sau, vì sao đã bãi bỏ chế độ này? Bởi vì Từ Hy Thái hậu cũng đến nghe Kinh, mỗi một ngày đều cảm thấy như đang nghe giảng về tật xấu của bà, vậy nên bà đã bãi bỏ chế độ giảng Kinh này. Kết quả, cái tâm tự tư tự lợi của mọi người khởi lên, làm việc không còn nghĩ đến cục diện của đất nước, mà là xuất phát từ lợi ích cá nhân, quốc gia như vậy đã biến thành năm bè bảy mảng, hủ bại của triều Thanh cũng chính là nguyên nhân này. Nhưng rất nhiều phần tử tri thức khi tìm kiếm nguyên nhân hủ bại của triều Thanh đã quy kết lầm lạc đến văn hóa truyền thống, điều này khiến người ta phê phán và hiểu sai đối với văn hóa truyền thống.

Vào thời “Khang Càn thịnh thế”, chính phủ triều Thanh có truyền thống giảng Kinh trong cung đình. Những bậc thầy đại đức của Nho, Thích, Đạo được mời vào hoàng cung giảng dạy cho hoàng đế, đại thần và phi tần trong cung. (Ảnh minh họa: studyblue.com)
Ký giả: Văn hóa truyền thống phải chăng cũng có một số thứ “bã trấu bã cám”, chúng ta nên đối đãi như thế nào?
Giáo sư Lưu: Văn hóa truyền thống có thể được truyền thừa, đến ngày hôm nay vẫn còn có những điều được vận dụng chứ không bị vứt bỏ, đây mới đích thực là văn hóa truyền thống. Mọi người có lý giải khác nhau, có người cho rằng có những thứ “bã trấu bã cám”, thực ra không phải vậy. Nếu như nói hết thảy quá khứ đều là truyền thống, thế thì xác thực có những thứ tốt cũng có những thứ không tốt. Lịch sử lâu dài như vậy, tự nhiên có những thứ tốt phát triển đến trình độ cao nhất, quá trình này cũng có vấn đề không tốt xuất hiện. Trên thực tế, sóng lớn cuốn cát đi, những thứ không bị đào thải mới được gọi chung là văn hóa truyền thống, nếu vậy thì không có cái gọi là “cặn bã” kia nữa. Đặc biệt là trong kinh điển, càng là không có những thứ “cặn bã” này.
Hiện nay con người đều dùng quan điểm cá nhân để nhìn nhận văn hóa truyền thống, những thứ bản thân không lý giải được liền cho là “bã trấu bã cám”. Ví như những người học tập Trung y vô cùng cảm thán trí huệ của cổ nhân. Trung y như trong “Hoàng Đế Nội Kinh” có những thứ đặc biệt tinh hoa, tâm lý học phương Tây hiện đại còn chứng minh đây là tinh túy. Nhưng có nhiều người lại xem chúng là “bã trấu bã cám” mà loại bỏ. Bình thường nói “cái tốt giữ lại, cái xấu bỏ đi”. Câu nói này từ trên ý nghĩa thông thường thì không có gì sai, nhưng khi ai có tư cách “lấy tinh hoa của nó, bỏ đi bã trấu của nó” thì sẽ xuất hiện vấn đề. Bởi vì lý giải của bản thân không đạt đến tầng thứ của bậc Thánh hiền, kết quả, bạn chỉ ở tầng lầu thứ hai mà muốn phê bình cảnh giới của người ở tầng lầu thứ hai mươi, sao có thể thế được? Vậy nên sẽ xuất hiện vấn đề.
Ký giả: Văn hóa truyền thống phải chăng có thể làm chậm lại tốc độ trượt dốc của đạo đức xã hội?
Giáo sư Lưu: Có thể giải quyết. Người Trung Quốc có mấy nghìn năm kinh nghiệm ổn định và hòa bình lâu dài. Sự ổn định lâu dài này là dựa vào gì đây? Khổng Tử giảng“phú chi, giáo chi”(sau khi giàu có rồi, thì hãy giáo dục họ). Trước hết để cho họ giàu có lên, giải quyết vấn đề no ấm của họ, sau khi giàu có rồi thì hãy giáo dục họ, mang đến giáo dục đạo đức luân lý cho mọi người, khiến họ biết trách nhiệm và bổn phận trong các mối quan hệ nhân luân, xã hội như vậy mới có thể hài hòa. Nếu chúng ta chỉ xem trọng sự phát triển của kinh tế, sự nâng cao của đời sống vật chất, nhưng lại bỏ quên giáo dục đạo đức, thì sẽ xuất hiện vấn đề“ăn no mặc ấm, nhàn hạ mà không dạy dỗ thì gần như cầm thú”như Mạnh Tử đã nói. Ăn no cơm, mặc áo ấm, sống cuộc sống an dật, nhưng lại không có luân lý đạo đức, thì sẽ là kiểu người gì đây?
Các giá trị văn hoá truyền thống cần phải thẩm thấu trong các phương diện giáo dục gia đình, giáo dục nhà trường, giáo dục xã hội, thì mới có thể giải quyết các vấn đề suy đồi đạo đức hiện nay. Hiện nay có rất nhiều nơi, như trường trung học Tùng Hoa Giang thành phố Cát Lâm, tỉnh Cát Lâm, tại Bắc Kinh cũng có một công ty, ngoài ra còn có rất nhiều xí nghiệp khác, đều thông qua học tập “Đệ Tử Quy”, hồng dương văn hóa truyền thống mà thay đổi tố chất đạo đức của học sinh, thay đổi diện mạo của xí nghiệp, làm hài hòa các mối quan hệ. Những ví dụ như vậy xuất hiện phổ biến ở các vùng đại giang nam bắc hiện nay, khiến chúng ta cũng thăng khởi tín tâm đối với văn hóa truyền thống.

Thông qua học tập “Đệ Tử Quy”,
hồng dương văn hóa truyền thống
mà thay đổi tố chất đạo đức của con người làm hài hòa các mối quan hệ.
Ảnh: books.com)

Ký giả: Học tập văn hóa truyền thống là việc của con trẻ, người lớn có cần thiết phải học tập không?
Giáo sư Lưu: “Thuyết văn giải tự” giải thích chữ “giáo” là“trên thực thi, dưới phỏng theo”. Bên trên là làm như thế nào, bên dưới sẽ phỏng theo như thế ấy, đây chính là con đường giáo dục đạo đức hữu hiệu nhất. Người lớn bảo con trẻ học tập “Đệ Tử Quy”, mà bản thân lại không làm được. “Lễ Ký” có nói, cấp dưới nghe theo cấp trên không phải là nghe anh ta nói như thế nào, mà là nhìn anh ta thực hiện ra sao, vậy nên những gì mà cấp trên hành xử thì không thể không cẩn trọng, bởi vì đó là mực thước của người dân.
Cũng như vậy, ở nhà cha mẹ là tấm gương của con trẻ, bản thân nói thì rất hay, nhưng lại không làm được, cha mẹ bảo con trẻ hiếu kính với người trên, nhưng bản thân lại không thể tự mình thực hiện, thế thì giáo dục đã biến thành thuyết giáo, bởi thuyết giáo là lý thuyết suông, tự thân chưa hề thể nghiệm, đứa trẻ như vậy cũng sẽ phản lại, tranh cãi lại. Người xưa nói: “Ngôn giáo giả tụng, thân giáo giả tùng”. Dùng ngôn ngữ dạy dỗ con trẻ, sẽ dẫn khởi tranh luận; còn như giáo dục bằng hành động gương mẫu thì không cần phải đi dạy dỗ chúng. Nếu bạn tự mình thực hiện “Đệ Tử Quy” trong cuộc sống, con cái tự nhiên sẽ được cảm hóa, chúng cũng sẽ học theo bạn làm ra những việc đúng đắn. Vậy nên, giáo dục không phải là chỉ dạy bằng lời, mà là dạy bằng hành động. Bạn bảo con trẻ đi học, còn tự thân bạn lại không học, thế thì rất khó khởi được hiệu quả như dự tính lúc ban đầu. Ví như trong “Đệ Tử Quy” có câu nói,“tuổi còn nhỏ, chớ uống rượu, uống rượu say, là xấu nhất”. Con trẻ mỗi ngày đều đọc câu này, nhưng cha chúng mỗi ngày đều uống đến say bí tỉ, thế thì con trẻ sẽ không sinh khởi tín tâm đối với “Đệ Tử Quy” nữa, bởi vì tự thân chúng nhìn thấy những điều cha mình làm là trái với “Đệ Tử Quy”. Vậy nên dạy dỗ con cái cũng cần phải nghiêm khắc yêu cầu chính bản thân mình. Bảo cho con trẻ đi học, cần phải là cha mẹ tự mình làm gương, dạy dỗ bằng hành động vượt trên dạy dỗ bằng lời nói.
Ký giả: Đối với một người yêu thích văn hóa truyền thống, thì nên học tập thấu đáo như thế nào?
Giáo sư Lưu: Làm thế nào để học tập văn hóa truyền thống cho tốt? Nếu như xem văn hóa truyền thống như là tri thức để học tập, không có tự thể nghiệm trong cuộc sống mà đi lĩnh hội, đi thực hiện, chính là biến học Nho thành Nho học. Khác biệt giữa “Nho học” và “học Nho” chính là“bác học chi, thẩm vấn chi, thận tư chi, minh biện chi, đốc hành chi” (nếu muốn học tập một cách uyên thâm, đối với học vấn cần phải hỏi tường tận, phải suy nghĩ một cách thận trọng, phải phân biệt một cách rõ ràng, phải nỗ lực thực hiện một cách thiết thực). Thiếu đi “nỗ lực thực hiện” thì chính là Nho học, xem Nho gia thành một loại học vấn để nghiên cứu. Cộng thêm “nỗ lực thực hành”, có thể đem những gì học được vận dụng vào cuộc sống, văn hóa truyền thống đã trở thành cuộc sống của bạn, từ trong đó có thể thể hội được tư tưởng của người xưa. Thiết lập các loại lễ không phải là vì để ước thúc chúng ta, không phải là muốn hạn chế tự do nhân tính của chúng ta, mà là để chúng ta sống tốt hơn, che chở chúng ta khỏi phải đi đường vòng. Vậy nên cần phải gắng sức thực hiện, thống nhất giữa nhận thức và hành động, như vậy mới có thể học tập một cách say mê, học tập một cách chuyên sâu. Khổng Tử trong phần mở đầu của “Luận Ngữ” nói: “Học nhi thời tập chi, bất diệc lạc hồ”(Học thì phải luyện tập, chẳng vui lắm sao?). “Tập” chính là phải luyện tập trong cuộc sống, đem những tri thức học được không ngừng đi thực hành, như vậy mới có thể thể hội đến được những chỗ ích lợi trong văn hóa truyền thống.

Khổng Tử trong phần mở đầu của “Luận Ngữ” nói: “Học nhi thời tập chi, bất diệc lạc hồ” (Học thì phải luyện tập, chẳng vui lắm sao?). (Ảnh: tinhhoa.net)
Ký giả: Hiện nay mọi người đều thuần túy xem văn hóa truyền thống như là tri thức để học tập, không có vận dụng thật sự. Kỳ thật học và làm đã hình thành hiện tượng hai tấm da, không có giải quyết vấn đề trên thực tiễn.
Giáo sư Lưu: Đúng vậy, trong “Đệ Tử Quy” có nói: “Không thực hành, chỉ học văn, phù phiếm nhiều, thành người gì”. Chỉ học các câu danh ngôn của Thánh hiền, nhưng không nỗ lực thực hành theo lời dạy, tăng trưởng cái tâm phù phiếm của bản thân, ngạo mạn vô lễ, kết quả sẽ không thành tựu được nhân cách của Thánh hiền. Cổ nhân nói, đọc sách chí ở Thánh hiền, mục đích của đọc sách là cải biến khí chất của người ta, chuyển ác thành thiện, chuyển mê thành ngộ, chuyển phàm thành Thánh, cuối cùng thành tựu nhân cách của bậc Thánh hiền, đây là mục đích học tập của người xưa. Người xưa nói, trước khi bạn đọc “Luận Ngữ” là người như thế nào, sau khi đọc “Luận Ngữ” rồi bạn vẫn là người như vậy, thế thì người này chưa từng đọc qua “Luận Ngữ” vậy.
Người thành niên nếu như muốn học tập văn hóa truyền thống thêm một bước, có thể học tập bộ sách “Quần Thư Trị Yếu”. Chính Đường Thái Tông Lý Thế Dân đã cử đại thần Ngụy Trưng, đem hết tinh túy trị quốc trong thiên hạ trước thời nhà Đường khái quát vào bên trong bộ sách này. Chỉ với 50 quyển, 50 vạn chữ, nhưng nội dung rất tinh túy, đã hội tụ văn hóa truyền thống lại với nhau. Người thành niên sau khi đã học “Đệ Tử Quy” rồi thì tiến một bước có thể học tập “Quần Thư Trị Yếu”, bộ sách này đã đặt định cơ sở thịnh thế “Trinh Quán chi trị” của triều đại nhà Đường.
Tác giả: Trương Hiểu Bằng
Giáo dục và
Văn hóa truyền thống

Tác giả bài viết: : Trương Hiểu Bằng