Ngày 31/5, SCMP dẫn một nguồn tin giấu tên trong quân đội Trung Quốc cho biết Bắc Kinh đã lên kế hoạch lập Vùng Nhận dạng Phòng không (ADIZ) trên Biển Đông từ 2010 và "chỉ chờ cơ hội tuyên bố". ADIZ dự kiến bao gồm khu vực quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa của Việt Nam cùng quần đảo Đông Sa, hiện do Đài Loan kiểm soát. Trung Quốc hồi năm 2013 đã đơn phương tuyên bố lập ADIZ ở biển Hoa Đông, nơi Bắc Kinh và Tokyo tranh chấp quần đảo Senkaku/Điếu Ngư. Động thái này của Trung Quốc đã bị Nhật, Mỹ và nhiều nước khác trên thế giới chỉ trích quyết liệt.

"Trung Quốc thể hiện ngày một rõ ý định công bố ADIZ ở Biển Đông, sau nhiều năm thảo luận", Tiến sĩ Peter Layton, Đại học Griffith, Australia, nói với VnExpress.

Layton nêu lên 5 lý do Bắc Kinh xúc tiến kế hoạch. Thứ nhất, Không quân Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLAAF) và Hải quân Trung Quốc (PLAN) đã có hoặc sẵn sàng triển khai thiết bị và nhân lực để kiểm soát ADIZ, dù chỉ ở mức độ giới hạn.

Trang China Military vào tháng 11/2019 đăng bài viết cho hay PLAAF đang đẩy nhanh quá trình chuyển đổi các nhiệm vụ, từ bảo vệ không phận thuộc lãnh thổ sang các hoạt động tấn công và phòng thủ. Lực lượng này cũng liên tiếp tăng cường năng lực cảnh báo sớm chiến lược, không kích và lập kế hoạch chiến lược. Một loạt trang thiết bị hiện đại được liệt kê gồm oanh tạc cơ H-6N, H-6K, chiến đấu cơ J-20, J-10B /C, J-16, phi cơ Y-20, máy bay cảnh báo KJ-500, 

Với PLAN, nguồn ngân sách khổng lồ giúp lực lượng này dần từ bỏ chiến lược phòng thủ ven bờ và hướng tới xây dựng lực lượng biển xanh có phạm vi hoạt động ngày càng lớn. Sau khi biên chế tàu sân bay Liêu Ninh, Trung Quốc đã đưa Sơn Đông, tàu sân bay nội địa đầu tiên vào diễn tập vào tháng 5/2020. PLAN có kế hoạch sở hữu 4 - 6 tàu sân bay. Đây được coi là hạt nhân trong các nhóm tác chiến tàu sân bay tương lai của PLAN nhằm cạnh tranh sức mạnh và ảnh hưởng với hải quân Mỹ ở Thái Bình Dương cũng như trên phạm vi toàn cầu.

Layton lưu ý Bắc Kinh có đủ nguồn lực lập ADIZ do nước này đã quân sự hoá các đảo nhân tạo ở quy mô lớn, một số được trang bị hệ thống tên lửa đất đối không và các tổ hợp sân bay lớn. PLAAF cũng triển khai ngắn hạn chiến đấu cơ đến đảo Phú Lâm.

Derek Grossman, nhà phân tích quốc phòng cao cấp, Tổ chức Rand, Mỹ, cũng cho rằng điều kiện đầu tiên để Trung Quốc tuyên bố ADIZ là có đủ cơ sở hạ tầng cần thiết ở các đảo nhân tạo. Bắc Kinh có thể tuyên bố ADIZ nếu thấy cần thể hiện rằng Trung Quốc "không hài lòng về cách hành xử của các nước cùng có tranh chấp". Ông dự báo Bắc Kinh sẽ tăng cường điều chiến đấu cơ đến Trường Sa trong tương lai gần để triển khai ADIZ.

Thứ hai, theo Layton, Bắc Kinh đang ngày càng trở nên hung hăng hơn, không chỉ ở Biển Đông, mà còn trong vấn đề với Đài Loan, Hong Kong và biên giới với Ấn Độ. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình có thể cảm thấy đây là lúc dùng sức mạnh quân sự để thúc đẩy các yêu sách của Bắc Kinh.

Trung Quốc gần đây gia tăng áp lực với Đài Loan, đe dọa Đài Bắc sẽ phải "trả giá" nếu theo đuổi chủ nghĩa ly khai. Bên cạnh các tuyên bố cứng rắn của lãnh đạo, Trung Quốc còn tiến hành các cuộc diễn tập không quân, hải quân quy mô lớn xung quanh đảo Đài Loan với các khí tài hiện đại nhất trong biên chế như tiêm kích đa năng Su-35S, máy bay tàng hình J-20, oanh tạc cơ chiến lược H-6K và tàu sân bay Liêu Ninh.

Trung Quốc cuối tháng 5 đã thông qua luật an ninh Hong Kong, tuyên bố nhằm giúp "duy trì vững chắc chính sách 'một quốc gia, hai chế độ' cũng như sự ổn định lâu dài và thịnh vượng của Hong Kong". Luật cấm các hành vi và hoạt động ly khai, lật đổ, khủng bố và can thiệp nước ngoài ở đặc khu. Luật cũng có thể cho phép các cơ quan an ninh và tình báo Trung Quốc thiết lập cơ sở trong thành phố. 

Cuộc đối đầu giữa lực lượng biên phòng Trung Quốc và Ấn Độ ở vùng Ladakh từ đầu tháng 5 đến nay vẫn căng thẳng, dù hai bên đều tuyên bố quyết tâm giải quyết bất đồng thông qua kênh đối thoại quân sự và ngoại giao. Quân đội Trung Quốc ngày 1/6 tăng cường lực lượng dự bị tại các căn cứ gần Đường Kiểm soát Thực tế (LAC) giáp vùng Ladakh ở miền bắc Ấn Độ. Bắc Kinh triển khai nhiều hệ thống pháo binh, xe chiến đấu bộ binh và trang thiết bị quân sự hạng nặng. Để đối phó, quân đội Ấn Độ cũng điều thêm binh sĩ và pháo binh đến gần LAC, trong khi không quân liên tục triển khai máy bay giám sát khu vực. 

Thứ ba, Trung Quốc lợi dụng tình hình ở Mỹ. Khi bị phân tâm và chia rẽ do Covid-19 và biểu tình, Washington ít có khả năng thực hiện hành động phản đối đáng kể nào. Bắc Kinh có thể cho rằng Washington sẽ phàn nàn về ADIZ ở Biển Đông nhưng quan hệ hai bên sẽ không xấu hơn được mức hiện nay.

Mỹ đang phải đối phó "khủng hoảng kép" khi tình hình dịch bệnh chưa được cải thiện (trên 1,7 triệu ca nhiễm hơn 100.000 người chết), người dân ở khắp nước Mỹ xuống đường biểu tình để phản đối vụ một người da màu bị cảnh sát ghì chết. Với những bất đồng về Covid-19, vấn đề Hong Kong, Đài Loan, quan hệ Mỹ - Trung đang xấu đi. Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị cáo buộc "các thế lực chính trị ở Washington đẩy quan hệ với Bắc Kinh đến bờ vực Chiến tranh Lạnh", cảnh báo Mỹ không nên tìm cách thay đổi Trung Quốc.

Thứ tư, việc lập ADIZ "ăn nhập" với tuyên bố của các quan chức thuộc Hạm đội Nam Hải công bố trên tạp chí của PLAN năm 2017. Theo đó, họ cho rằng "PLAN nên tiếp cận các cuộc chiến theo hướng bền bỉ, kiên nhẫn; dùng mặt trận dân sự làm tiền tuyến và kiềm chế không nổ súng trước". Theo cách gọi của Mỹ, đây là kiểu chiến tranh vùng xám Trung Quốc đã áp dụng ở Biển Đông một thập kỷ nay.

Thứ năm, có một số dự báo rằng Trung Quốc muốn chiếm quần đảo Đông Sa do Đài Loan kiểm soát vào tháng 10 năm nay, do đó việc lập ADIZ sẽ hỗ trợ kế hoạch này. Bắc Kinh có thể không cho các nước đi vào ADIZ vì lý do an toàn và chặn đường tiếp cận Đông Sa từ phía nam.

"Có thể Trung Quốc sẽ tuyên bố ADIZ ở Biển Đông vào đầu tháng 8 năm nay, nhân ngày thành lập Quân giải phóng nhân dân PLA", Layton dự đoán. 

Giữa tháng 5, Kyodo News đưa tin Trung Quốc dự kiến tập trận đổ bộ vào tháng 8 ngoài khơi đảo Hải Nam, mục tiêu giả định của cuộc tập trận là quần đảo Đông Sa, nằm ở phía đông bắc Biển Đông, hiện do lực lượng phòng vệ Đài Loan kiểm soát. Bộ tư lệnh Chiến khu Nam Bộ, đơn vị phụ trách tác chiến trên Biển Đông, được cho là sẽ triển khai lực lượng với quy mô lớn chưa từng có, bao gồm tàu đổ bộ, trực thăng, tàu đổ bộ đệm khí và hải quân đánh bộ. Đông Sa là địa điểm có vai trò quan trọng chiến lược với tham vọng mở rộng hoạt động của Bắc Kinh, do quần đảo Đông Sa nằm trên tuyến di chuyển của lực lượng hải quân Trung Quốc đóng tại đảo Hải Nam ra Thái Bình Dương.

Tỏ ra thận trọng hơn trong dự báo, Drew Thompson, nhà nghiên cứu tại Trường chính sách công Lý Quang Diệu, Đại học quốc gia Singapore, cho rằng thời điểm Trung Quốc công bố ADIZ ở Biển Đông có thể phụ thuộc vào tranh luận trong nội bộ của nước này, tính toán của Bắc Kinh về lộ trình, năng lực quân sự, các yếu tố chính trị. Trung Quốc cũng có thể lợi dụng hành động nào đó của nước khác làm cái cớ để tuyên bố ADIZ.

"Trung Quốc từng biến tính toán sai của nước khác thành lợi thế của mình", Thompson nói.

Nêu lên các hệ quả khi Trung Quốc lập ADIZ, Tiến sĩ Layton cho rằng Bắc Kinh sẽ theo dõi được máy bay, kể cả dân sự và quân sự, của các nước đi qua Biển Đông, với hệ thống radar có tầm quan trắc lớn và và các chiến đấu cơ ở các đảo nhân tạo. Dù ADIZ thuộc vùng đặc quyền kinh tế của một số nước ASEAN cùng có tranh chấp với Trung Quốc, Bắc Kinh âm mưu buộc các nước này dần chấp nhận Bắc Kinh sở hữu không phận trên thực tế.

"Tuyên bố ADIZ là động thái khiêu khích của Trung Quốc khi yêu sách của họ không được công nhận ở khu vực này", Layton nói.

Tiến sĩ Stephen Nagy, Đại học Thiên Chúa giáo Quốc tế, Nhật Bản, cảnh báo Trung Quốc muốn "có căn cứ pháp lý cho các yêu sách", khi yêu cầu các nước báo cáo về các máy bay đi qua Biển Đông. Ông khẳng định ADIZ của Trung Quốc không chỉ đi ngược lại phán quyết năm 2016 do Tòa trọng tài thường trực (PCA) đưa ra, về vụ kiện của Philippines với Trung Quốc, mà còn xâm phạm chủ quyền của các nước khác ở Biển Đông. Nagy lo ngại ADIZ sẽ gây ra nguy cơ xung đột khi các nước không chấp nhận phải "báo cáo" với Bắc Kinh. Bên cạnh đó, xu hướng quân sự hoá ở Biển Đông cũng có thể gia tăng, khi các nước trong và ngoài khu vực tăng cường hiện diện quân sự và hợp tác nâng cao năng lực trên biển.

Grossman quan ngại về nguy cơ leo thang căng thẳng giữa Trung Quốc và các nước. Trung Quốc có thể trở nên quyết đoán hơn trong yêu sách ở Biển Đông. So sánh với ADIZ ở Hoa Đông, Grossman cho biết vùng nhận dạng ở Biển Đông sẽ khó kiểm soát hơn nhiều lần vì quy mô vùng này lớn hơn Hoa Đông. Trên thực tế, Trung Quốc ít có hành động áp dụng ADIZ ở Hoa Đông, dù tuyên bố từ 2013.

Thompson cũng cho rằng nếu Trung Quốc công bố ADIZ, quan hệ giữa Bắc Kinh với các nước ASEAN sẽ xấu đi. Người Trung Quốc ở các nước có thể bị phản ứng bất lợi.

Jeffrey Ordaniel, chuyên gia của Diễn đàn Thái Bình Dương, tổ chức chuyên nghiên cứu về an ninh, kinh tế khu vực của Mỹ, nhận định Trung Quốc có thể công bố ADIZ bất cứ lúc nào. Trên thực tế, Trung Quốc đã thực hiện nhiều kế hoạch ở Biển Đông như xây dựng và quân sự hóa các đảo nhân tạo, đâm chìm tàu cá của Việt Nam và Philippines; cản trở hoạt động khai thác dầu khí của các nước và đối tác.

"ADIZ sẽ được thiết lập, và chúng ta sẽ nói về nó như cách chúng ta đề cập đến các đảo nhân tạo, một việc đã rồi", Ordaniel lo ngại.

Ông cho rằng Mỹ và các nước ASEAN nên thảo luận về việc trừng phạt các hành động vi phạm pháp luật của Trung Quốc ở Biển Đông. Ordaniel nhắc đến dự luật của một nhóm nghị sĩ lưỡng đảng của Mỹ đưa ra quốc hội hồi giữa 2019. Trong đó, các nghị sĩ yêu cầu chính phủ Mỹ tịch thu tài sản, thu hồi hoặc không cấp thị thực cho cá nhân, công ty của Trung Quốc liên quan đến hoạt động cải tạo đảo nhân tạo ở Biển Đông.

"Nếu Trung Quốc tuyên bố ADIZ, các nước không nên bàn về giảm căng thẳng. Các quốc gia cần chuẩn bị phương án đối phó và cho Bắc Kinh thấy hậu quả", Ordaniel nói.

• Trung Quốc quen với 'luật là của kẻ mạnh' ở Biển Đông
• ASEAN thúc đẩy phán quyết Biển Đông
• Trung Quốc chờ thời cơ lập ADIZ trên Biển Đông

Việt Anh