Trung Quốc và Covid-19

Trung Quốc, quốc gia đầu tiên bị đại dịch Covid-19 tấn công, cũng là quốc gia đầu tiên cố gắng trở lại một thứ bình thường nào đó. Do đó, họ là một phòng thí nghiệm, đúng đến hai lần, và điều xảy ra ở đó là mối quan tâm hàng đầu đối với toàn hành tinh. Hơn nữa, các điểm chuyên biệt của hệ thống chính trị và xã hội của họ nêu ra nhiều câu hỏi về việc đại dịch đã ảnh hưởng và sẽ tiếp tục ảnh hưởng ra sao đến trạng thái cân bằng quốc nội và vị thế quốc tế của họ. Tất cả các nhân tố này sẽ quyết định việc xã hội hoàn cầu sẽ thương lượng ra sao để thoát khỏi đại dịch, quản lý lâu dài các rủi ro mà họ sẽ tiếp tục phải đối diện như thế nào, và cả mối liên hệ giữa các tác nhân quốc gia, có thể còn khó khăn hơn trước nữa.

Bác bỏ... rồi bùng phát dịch bệnh

Vào tháng 12 năm 2019, nhân viên y tế ở Vũ Hán – một thành phố với 11 triệu dân, thủ phủ của tỉnh Hồ Bắc - đã phải đối phó với sự xuất hiện của bệnh viêm phổi do virus gây ra nhưng không đáp ứng đối với các phương pháp điều trị thông thường. Họ lưu ý rằng nhiều bệnh nhân làm việc ở chợ thực phẩm Hoanam, nơi các điều kiện vệ sinh có vấn đề, nói cho nhẹ là như thế. Vào ngày 31 tháng 12, chính quyền quốc gia thông báo cho văn phòng Bắc Kinh của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) về khả năng dịch bệnh có thể bùng phát. Vào ngày 1 tháng 1 năm 2020, chợ trên đã bị đóng cửa, chính thức là để sửa sang lại, và khu vực này đã được khử trùng [1].

Chủng virus mới được phân lập lần đầu tiên vào ngày 7 tháng 1. Khoảng ngày 12 tháng 1, số bệnh nhân tăng lên đáng kể. Ngày hôm sau, Thái Lan xác nhận trường hợp đầu tiên được nhận diện ở bên ngoài Trung Quốc. Tuy nhiên, thành phố Vũ Hán vẫn tổ chức một buổi liên hoan cho 40,000 gia đình vào ngày 18 tháng 1 [2] để bắt đầu mừng năm mới của Trung Quốc, rơi vào ngày 25 tháng 1 năm nay [3].

Vào ngày 30 tháng 12, Li Wenliang, một bác sĩ giải phẫu nhãn khoa, đã gửi đi hai tin nhắn trên WeChat để cảnh báo các đồng nghiệp nghiên cứu của ông về những gì đang xảy ra. Họ phát tán rộng ra ngoài nhóm nhỏ, nhóm mà họ đã ngỏ lời. Chính vị bác sĩ giải phẫu nhãn khoa đã được bác sĩ Ai Fen, giám đốc khoa cấp cứu tại Bệnh viện Trung ương Vũ Hán cảnh báo, người hiểu ngay lập tức mức độ nghiêm trọng của hiện tượng này. Vào ngày 3 tháng 1, Văn phòng An ninh Vũ Hán đã gửi cho Li Wenliang một lá thư khiếu nại và sau đó bắt ông ta phải ký một tuyên bố nhìn nhận rằng ông ta đã loan truyền những tin đồn vô căn cứ và nên tự chế làm như vậy, nếu không có nguy cơ sẽ bị trừng phạt nặng hơn. Sau khi nhiễm virus trong khi thực hành nghề nghiệp của mình vào ngày 10 tháng 1, Li Wenliang đã công bố một báo cáo vào ngày 31 tháng 1, chi tiết hóa các vấn đề của ông với cảnh sát: đó là một bước ngoặt trong ý thức xã hội về sự chậm trễ trong việc đối phó với mối đe dọa.

Cái chết của ông, ở tuổi 34, vào ngày 7 tháng 2, đã gây ra nhiều phản ứng đầy đau đớn và giận dữ trên các mạng xã hội, nhiều phản ứng trong số này được những nhân vật nổi tiếng phát biểu. Bị choáng ngợp bởi cơn bão chống đối, chính phủ đã thành lập một ủy ban điều tra về việc quản lý những ngày đầu tiên của dịch bệnh. Bác sĩ giải phẫu nhãn khoa trẻ tuổi đã được phục hồi chức năng sau khi chết và trở thành một anh hùng cộng sản, cống hiến cho chính nghĩa của nhân dân [4].

Trong tuần đầu tiên của tháng 2, chính quyền Trung Quốc dường như không được trang bị, cả về bản chất của mối đe dọa và cách thức nó đang xói mòn hệ thống quản trị của họ. Nhưng đáp ứng của họ đang thành hình.

Cách ly và thiết bị hóa

Sự đa dạng của các triệu chứng lâm sàng và, thông thường, sự khó khăn trong chẩn đoán đã góp phần trì hoãn nhận thức về mối đe dọa, có lẽ như được chứng tỏ qua các phản ứng đầu tiên của chính quyền khu vực. Sự trầm trọng tương đối của các nhân tố dẫn đến việc đánh giá thấp lúc ban đầu về mối đe dọa vẫn còn là một vấn đề tranh luận. Chỉ đến ngày 21 tháng 1, một bác sĩ Trung Quốc được chính phủ chỉ định để đánh giá tình hình công khai nhìn nhận rằng virus có khả năng truyền từ người này sang người nọ. Kể từ ngày 23 tháng 1, Vũ Hán bị bao vây; cư dân của nó không được di chuyển và họ tiếp tục bị giam giữ trong nhà. Toàn bộ tỉnh Hồ Bắc lập tức bị cô lập đối với các phần còn lại của Trung Quốc; chiến lược cô lập sau đó trở nên có hệ thống, dù được áp dụng theo các quy tắc khác nhau giữa các khu vực.

Việc thực thi lệnh hạn chế được tạo thuận lợi nhờ cơ cấu đô thị của Trung Quốc: khắp nơi, nhà cửa có kích cỡ và vị thế xã hội khác nhau đều có hàng rào phân định rõ ràng; lối ra vào có lính gác ở cửa và ở cổng; ủy ban khu phố phân phối các hướng dẫn chính thức. Hầu hết cư dân thành phố sống trong tình huống này. Trong những năm gần đây, các nỗ lực đã được đưa ra, tuy không mấy xác tín, nhằm làm cho hệ thống hàng rào linh động hơn, nhưng nó đã tỏ ra rất hữu dụng trong hoàn cảnh hiện tại.

Khởi đầu bị mất cảnh giác, nên sau đó, chính phủ đã đảm nhiệm việc truyền bá hình ảnh ‘”đầy tính khoa học” và phương pháp luận, tức hình ảnh về một tổ chức có khả năng tự quản lý lấy cuộc khủng hoảng, một cuộc khủng hoảng mà ông Tập Cận Bình cho rằng đã đưa mô hình cai trị Trung Quốc trở thành mẫu mực thử nghiệm [5 ]. Đồng thời, nó tìm được một lĩnh vực áp dụng mới cho các kỹ thuật kiểm soát xã hội được phát triển một cách có phương pháp trong những năm gần đây: nhận dạng khuôn mặt giúp theo dõi và nhận diện kẻ phạm tội; chúng được đưa vào danh sách đen dưới tên “hệ thống tín dụng xã hội”, hiện ít nhiều đang vận hành [6]; máy bay không người lái đã được sử dụng để cảnh cáo những người bất cẩn hoặc cứng đầu đeo mặt nạ; robot được trang bị cảm biến (sensor) đã được sử dụng để theo dõi những người có thể bị nhiễm bệnh; và một hệ thống mã QR đã được đưa vào để theo dõi các chuyển động và cho phép mọi người ra vào các nơi công cộng.

Nối kết nối và phân mảnh, một xã hội mất tinh thần

Xã hội Trung Quốc tự phát biểu mình trong không gian tự do mong manh được phép thông qua các mạng xã hội. Không gian này về cơ bản có tính cách riêng tư, và trên hết, bị phân mảnh, giống như ở phương Tây. Xã hội Trung Quốc càng được nối kết, thì việc trao đổi càng trở nên hạn chế đối với những người cùng chí hướng. Một bầu khí như vậy chắc chắn tốt cho các tin đồn, và nguồn gốc của virus là một trong những chủ đề yêu thích. Vốn được một số lớn người Trung Quốc gán cho một âm mưu do các nhà vi khuẩn học người Mỹ tiến hành, Covid-19 cũng được một số người tri nhận như là kết quả của một mưu đồ hoặc thao túng lầm lẫn trong một phòng thí nghiệm ở Vũ Hán. Thậm chí còn có tin đồn sau đó rằng virus này đã xuất hiện ở Ý trước khi được phát hiện ở Trung Quốc. Trong hầu hết các trường hợp, điều quan trọng là nói rằng virus không phải là của “Trung Quốc”, và về điểm này, xã hội dân sự và chính phủ phần lớn thỏa thuận với nhau.

Tuy nhiên, sự tương phản thế hệ khá hiển nhiên. Những người lớn tuổi hơn nhận ra dấu vết việc tuyển dụng xã hội và chính trị mà họ đã biết thời còn trẻ. Những người trẻ tuổi hơn đã trải qua sự xen kẽ giữa tức giận khi đối diện với sự thiếu minh bạch và sự thờ ơ cam chịu. Sự tương phản giữa tâm chấn của cuộc khủng hoảng - Vũ Hán và khu vực xung quanh - và tình hình ở phần còn lại của Trung Quốc cũng đã và vẫn còn rất ngoạn mục. Đồng thời, ngay ở các khu vực tương đối được virus tránh né, rõ ràng có một hố phân cách giữa một Trung Quốc phát triển, giàu có với đủ mọi phương tiện đối với đáp ứng lâu dài và các vùng ít thuận lợi hơn.

Trung Quốc bị dịch bệnh biến đổi

Các hiệu quả của dịch bệnh đối với hệ thống xã hội và chính trị của Trung Quốc hành động theo hướng đối nghịch nhau. Ngày nay, niềm tự hào dân tộc được biểu lộ trong cuộc chiến thắng dịch bệnh, trong khi hầu hết các quốc gia khác, đặc biệt là các nước phương Tây, dường như mong manh hơn. Bị bất ổn một chút trong những tháng gần đây bởi cuộc xung đột thương mại với Hoa Kỳ và các cuộc biểu tình gây chấn động ở Hồng Kông trong một thời gian dài, nhà nước rất thận trọng khi nhấn mạnh tới “các hy sinh” do Trung Quốc chịu thay cho phần còn lại của thế giới : virus không phải của “Trung Quốc”, và Trung Quốc đang đi đầu trong cuộc đấu tranh mà chính họ đang tiến hành vì phần còn lại của hành tinh. Trên các mạng xã hội, bạn có thể thấy nhiều người đang phẫn nộ trước sự “vô ơn” do các nước phương Tây biểu lộ đáp lại sự giúp đỡ mà Trung Quốc đang cung ứng cho phần còn lại của thế giới, và một câu chuyện có tính duy quốc gia đã được khai triển và được một số người khuếch đại đến nỗi còn dám dự đoán hoặc hy vọng sẽ có những khai triển về quân sự. Đây chủ yếu là những “chuyện hoa mỹ gây chiến” và góp phần vào việc duy trì bầu khí không lành mạnh.

Mặt khác, trong khi nhiều người bày tỏ lòng mong ước có được một thông tin minh bạch hơn, ít bị thao túng hơn (một cách công khai hoặc thầm lặng), Trung Quốc vẫn chưa thực sự sẵn sàng thay đổi mô hình cai trị bằng “công trạng” (meritocratic) của mình. Việc quản trị về mặt chính trị và tính hợp pháp về mặt kỹ trị nơi các nhà lãnh đạo đã mặc lấy một hào quang “khoa học”. Sự can thiệp trực tiếp của xã hội dân sự vào những vấn đề thực sự quan trọng đã trở nên khó dự đoán hơn. Tuy nhiên, đại dịch sẽ dẫn đến việc tăng cường kiểm soát xã hội và các hệ thống chính trị - kỹ thuật có liên quan. Tất nhiên, người ta có thể tưởng tượng rằng cuộc khủng hoảng sẽ gây ra nhiều chia rẽ mạnh mẽ trong giới lãnh đạo.

Tuy nhiên, mặc dù quần chúng nhân dân sẽ trở lại với những mối quan tâm của cuộc sống hàng ngày, một phần dân số có nguy cơ ra khỏi cuộc đấu tranh này bằng cách chịu đựng áp lực của nhà nước ít hơn trước. Nếu một hiện tượng như vậy xảy ra, cường độ của nó chắc chắn sẽ không đủ để áp đặt các cải cách lâu dài; Tuy nhiên, nó nên đủ để gia tăng các căng thẳng, những căng thẳng, dù hạn chế, vốn đã hiển hiện trước thời có dịch bệnh.

Những nghi ngờ liên tục về số người chết thực sự sẽ đổ thêm dầu vào các căng thẳng này [7], đặc biệt ở Vũ Hán và Hồ Bắc, những nơi chấn thương vẫn còn vô cùng đau đớn và là những nơi, chính quyền, bằng cách nhấn mạnh đến các vấn đề “ổn định xã hội”, sẽ không cho phép dân chúng bày tỏ thích đáng sự đau buồn của họ, khi các nghi thức tang lễ bị giới hạn trong khoảng 20 phút.

Ngoài ra, việc phục hồi kinh tế cũng đang tạo ra nhiều vấn đề. Các số liệu trong quý đầu tiên của năm đều chỉ ra một sự co cụm rất mạnh vào thời điểm mà gánh nặng nợ nần quá mức đã là một vấn đề. Xuất khẩu đang gặp nguy cơ và chính sách đầu tư công lớn lao, vốn đã được sử dụng nhiều lần trong 12 năm qua, đang phải đối đầu với nhiều giới hạn rõ ràng. Bây giờ, tỷ lệ thất nghiệp gia tăng mạnh mẽ sẽ gây nhiều bất ổn. Điều có khả năng xẩy ra là, mặc dù có những nguy hiểm, một chính sách đầu tư công sẽ được thực hiện ngay lập tức, nhưng khó có thể tồn tại lâu dài. Việc khuyến khích các gia hộ tiêu dùng và việc tái định hướng các công ty Trung Quốc hướng về thị trường nội địa là rất lớn lao và sẽ còn lớn lao hơn nữa. Nếu điều đó vẫn chưa đủ, thì sự bất mãn tiềm ẩn sẽ tập chú vào thu nhập và việc làm. Một nguyên nhân khác gây lo ngại là thị trường bất động sản, trong đó nhiều công dân đã đầu tư rất nhiều.
Trung Quốc trước mặt thế giới

Liệu Trung Quốc sẽ có thể đóng một vai trò tích cực trong suy tư và các cải cách hoàn cầu hy vọng sẽ được khởi diễn một khi dịch bệnh ít nhất được kiểm soát phần lớn hay không? Ở bình diện kỹ thuật, họ chắc chắn sẽ đóng góp vào việc nghiên cứu virus học; họ sẽ loại bỏ các chợ buôn bán động vật sống từng là nguyên nhân gây ra một số dịch bệnh trong 20 năm qua và họ sẽ cung cấp hỗ trợ tài chính hoặc kỹ thuật cho các quốc gia được lựa chọn cẩn thận theo các mục tiêu chiến lược. Nhưng họ chắc chắn sẽ dẫn đến căng thẳng lớn với phần lớn cộng đồng quốc tế khi đọc lại các biến cố, và họ đã tích cực chuẩn bị cho việc này. Họ chắc chắn sẽ ca ngợi mô hình cai trị dựa vào “công trạng” của họ, tầm quan trọng của các công cụ kỹ thuật số trong việc kiểm soát dân số và sẽ chỉ trích sự cho là yếu kém của các mô hình dân chủ [8].

Nói cách khác, có nguy cơ này là cuộc khủng hoảng coronavirus sẽ là dịp để Trung Quốc mở rộng thêm nữa điều mà phân tích gia người Tân Gia Ba Eric Teo gọi là ‘hệ thống triều cống mới’ của năm 2004 [9]. Hệ thống triều cống cổ điển, được thành lập từ thời nhà Thanh, đã dành sự ưu đãi cho các quốc gia thừa nhận mình phụ thuộc vào Trung Quốc. Những ưu đãi như vậy ngày nay có thể bao gồm các khoản đầu tư, mua hàng ưu đãi, viện trợ kỹ thuật, hỗ trợ ngoại giao, v.v., với điều kiện nhà nước nhận các ưu đãi như vậy sẽ tự xếp mình vào cùng bình diện ngoại giao với Bắc Kinh. Trong thập niên đầu tiên của thế kỷ này, hệ thống ấy vẫn chủ yếu giới hạn trong phạm vi khu vực của Trung Quốc; ngày nay nó đã lan rộng khắp thế giới. Các “đường tơ lụa” mới đã sử dụng công cụ này một cách có hệ thống và sẽ có nhiều quốc gia yêu cầu loại hỗ trợ này vì cú sốc kinh tế và sức khỏe [10].

Ngoài ra, các giá trị đang được đánh giá lại ngày hôm nay sau đại dịch - sự điều độ, tính minh bạch, tình liên đới của xã hội dân sự - không được ghi vào DNA của mô hình phát triển do Trung Quốc lựa chọn. Các cuộc thảo luận về một trật tự thế giới mới đang xuất hiện sẽ khó khăn và có thể không thành công.

Nếu Trung Quốc duy trì thái độ biến cuộc tấn công thành hình thức phòng thủ tốt nhất, cuộc đối thoại cần bắt đầu có thể không tiến xa bao nhiêu. Một số câu hỏi sẽ không dễ dàng biến mất: những câu hỏi liên quan đến nguồn gốc của virus và việc quản lý nó trong vài ngày đầu; những câu hỏi liên quan đến tính nói sự thực trong các ước tính được cung cấp trong thời gian giam cầm ở Vũ Hán; những câu hỏi về cách Trung Quốc đối đầu với các hậu quả của đại dịch để tham gia trên cơ sở từng quốc gia một vào việc quản lý lợi ích của chính họ, hoặc có lẽ quyết định đi theo con đường có tính hoàn cầu và quảng đại hơn. Trung Quốc phải hiểu rằng cách họ giải quyết những vấn đề này sẽ ảnh hưởng cách triệt để đến mối liên hệ của họ với châu Âu và phần còn lại của thế giới.

Tuy nhiên, sẽ rất nguy hiểm và vô trách nhiệm khi cố gắng tẩy chay nước này. Việc tìm kiếm bất cứ điểm hội tụ và hợp tác nào cũng đều vô cùng chủ yếu, giống như việc người ta không được từ bỏ “nói sự thật”. Mặc dù vẫn còn tập chú vào việc đánh giá các nhân tố chúng ta vừa đề cập, châu Âu sẽ phải cố gắng bắt đầu một diễn trình với Trung Quốc và các tay chơi hoàn cầu khác sẽ xây dựng lại các nền tảng hợp tác quốc tế trước các nguy cơ đang đe dọa loài người, trong đó cả đại dịch. Diễn trình này sẽ đòi hỏi phải tìm kiếm sự thật và phát biểu, nhưng nó cũng đòi hỏi chúng ta phải nhìn về tương lai, trau dồi ý thức chia sẻ trách nhiệm và khám phá mọi hậu quả từ một sự kiện mà thực tại của nó đã đi vào thân phận làm người của chúng ta: nhân loại thực sự được hợp nhất bởi cùng một số phận.
___________________________________________________________________________________________________
[1]. Tuy nhiên, không có gì chắc chắn là chợ này là nguồn chính của virus. Một số chuyên gia về bệnh truyền nhiễm suy đoán rằng các trường hợp đầu tiên được ghi nhận từ tháng 9 đến tháng 11 tại Vũ Hán, nhưng bên ngoài chợ này. Gần đây, các giả thuyết đã được phát sóng về một sai lầm có thể xảy ra tại một trung tâm nghiên cứu dịch tễ học ở Vũ Hán: hai công văn từ Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ vào tháng 1 năm 2018 đã bày tỏ sự lo ngại về các điều kiện an toàn của phòng thí nghiệm, một phòng thí nghiệm vốn nhận được “trợ cấp của Mỹ”. (xem J. Rogin, “các điện tín của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cảnh báo về các vấn đề an toàn tại phòng thí nghiệm Vũ Hán nghiên cứu dơi coronaviruses”, trên Washington Post, ngày 14 tháng 4). Thông tin này không chứng minh rằng virus có nguồn gốc từ vị trí này hoặc vị trí khác và không giả thuyết nào được xác minh một cách chắc chắn.

[2]. Xem news.sina.com.cn/, ngày 21 tháng 1 năm 2020.

[3]. Đây là cách chính phủ Trung Quốc thông đạt cách giải thích của họ về sự phát triển của dịch bệnh: Tân Hoa Xã, “Trung Quốc công bố dòng thời gian về chia sẻ thông tin COVID-19, hợp tác quốc tế”, ngày 7 tháng 4 năm 2020, tại www.xinhuanet.com

[4]. Vào ngày 2 tháng 4, Đảng đã trao tặng Li Wenliang danh hiệu “liệt sĩ”, cùng với nhiều nhân viên y tế đã chết khác.

[5]. Tuyên bố ngày 25 tháng 1, do Đài truyền hình trung ương Trung Quốc (CCTV) phát sóng; Tân Hoa Xã, “Xi nhấn mạnh việc ngăn ngừa lây nhiễm dựa trên luật pháp, ngăn ngừa, kiểm soát, tại Xinhuanet, ngày 5 tháng 2 năm 2020, tại www.xinhuanet.com

[6]. Tân Hoa Xã, “Trung Quốc lên danh sách đen các cá nhân vì che giấu các triệu chứng, vi phạm kiểm dịch”, ngày 13 tháng 2 năm 2020, tại www.xinhuanet.com/. Bị hệ thống tẩy chay có nghĩa là, chẳng hạn, không được mua vé tàu hoặc lấy tín dụng ngân hàng; cũng có nguy cơ bị kỳ thị công khai, một hệ thống vốn đã vận hành tại Trung Quốc ngay cả trước khi dịch bệnh xảy ra.

[7]. Những câu hỏi công khai đầu tiên về số người chết chính xác ở Vũ Hán được một tờ báo Trung Quốc, Caixin, đưa ra trong một bài báo ngày 26 tháng 3, trong đó có đề cập đến số lượng quan tài được đặt tại mỗi một trong tám nhà hỏa táng ở thành phố. Trung Quốc sau đó sửa đổi ước tính số người chết ở Vũ Hán trong đại dịch vào ngày 17 tháng 4, tăng thêm 50%. Trong số lượng chính thức mới, quả thực, chính quyền giải thích rằng họ có tái đối chiếu các dữ kiện nhận được từ hồ sơ bệnh viện, thông tin được cung cấp bởi các đồn cảnh sát và danh sách các cơ quan lo tang chế. Do đó, tổng số tử vong do coronavirus đã tăng lên tới 3,869 người.

[8]. Lời chỉ trích cuối cùng này một phần được gây ra do sự kiện này: hai nền dân chủ châu Á nằm trong số các quốc gia quản lý dịch bệnh tốt hơn cho đến nay: Hàn Quốc và Đài Loan.

[9]. Eric Teo Chu Cheow, “Paying tribute to Beijing: An ancient model for China’s new power” (nạp triều cống cho Bắc Kinh: Một mô hình cổ xưa cho quyền lực mới của Trung Quốc), trong International Herald Tribune, ngày 21 tháng 1 năm 2004. Xem cùng tác giả, “China as the Center of Asian Economic Integration” (Trung Quốc như Trung tâm hội nhập kinh tế châu Á” trong China Brief, 22 thán 7, 2004

[10]. Xem “China’s post-covid propaganda push” (Thúc đẩy tuyên truyền sau covid của Trung Quốc) trong The Economist, ngày 16 tháng 4 năm 2020.