GIÁO DỤC KHÔNG THỂ ĐỢI: TÍNH CẤP BÁCH CỦA VIỆC KIẾN TẠO NHÂN CÁCH TRONG THỜI ĐẠI MỚI

Chủ nhật - 23/11/2025 09:22

Trong bảng xếp hạng những ưu tiên cần thiết cho sự phát triển bền vững của bất kỳ xã hội nào, giáo dục luôn giữ vị trí tối thượng. Thế nhưng, thật nghịch lý, đây lại là lĩnh vực dễ bị sa lầy vào sự trì hoãn, vào những tính toán lợi ích ngắn hạn, hoặc bị lu mờ bởi những vấn đề kinh tế, chính trị nóng bỏng trước mắt. Triết lý sâu sắc của cha ông ta, “Giáo dục không thể đợi, bởi vì cây non mà xiêu vẹo, thì khi trưởng thành rất khó để uốn nắn,” không chỉ là một lời nhắc nhở về tầm quan trọng của giáo dục, mà còn là một bản tuyên cáo về tính cấp thiết phải hành động ngay lập tức, bởi sự chậm trễ trong giáo dục là sự chậm trễ đối với tương lai.

Phép ẩn dụ về "cây non" và "uốn nắn" mang tính hình tượng và khoa học sâu sắc. Giai đoạn từ thơ ấu đến tuổi vị thành niên được ví như thời kỳ sinh trưởng mạnh mẽ nhất, khi cấu trúc thần kinh đang hình thành, và tâm hồn đang mở ra để tiếp nhận thế giới. Các nhà tâm lý học và giáo dục học đều đồng thuận rằng đây là "giai đoạn vàng" để gieo những hạt giống nhân cách, đạo đức, và năng lực cốt lõi. Khái niệm "cửa sổ cơ hội" (critical period) trong khoa học thần kinh chỉ ra rằng có những khả năng, nếu không được kích hoạt và phát triển trong một khung thời gian nhất định, sẽ bị suy giảm hoặc mất đi vĩnh viễn. Ví dụ, việc học ngôn ngữ, phát triển khả năng tư duy logic và cảm xúc xã hội đều đạt hiệu quả cao nhất trong những năm đầu đời. Nếu chúng ta "đợi," tức là trì hoãn việc cung cấp những kích thích và định hướng cần thiết, thì những "cửa sổ" ấy sẽ dần đóng lại.
Khi cây đã lớn, việc sửa chữa những sai lệch đòi hỏi một nỗ lực phi thường, thậm chí là phải cắt bỏ đi những phần đã bị hỏng. Tương tự, việc sửa chữa những sai lầm về nhận thức, đạo đức, hay thói quen xấu ở một người trưởng thành là một quá trình gian khổ, tiêu tốn năng lượng và nguồn lực xã hội gấp nhiều lần so với việc ngăn chặn chúng ngay từ đầu. Một nhân cách "xiêu vẹo," được định hình bởi sự thiếu thốn tình thương, thiếu hụt kiến thức nền tảng, hoặc bị tiêm nhiễm bởi những tư tưởng tiêu cực, sẽ trở thành một cá thể khó hòa nhập, dễ gây xung đột, và có nguy cơ cao trở thành gánh nặng cho cộng đồng. Sự chậm trễ ấy không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn tạo ra một "vết nứt" lan rộng trong cấu trúc xã hội.

Tính cấp bách của giáo dục càng trở nên rõ rệt hơn trong bối cảnh của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư. Thế giới đang thay đổi với tốc độ chóng mặt, và những kỹ năng cần thiết để tồn tại và phát triển trong tương lai đang liên tục được tái định nghĩa. Nếu giáo dục ngày nay vẫn chậm chạp, chỉ tập trung vào việc truyền thụ kiến thức lỗi thời và bỏ qua việc rèn luyện những kỹ năng mềm như tư duy phản biện, sáng tạo, hợp tác và khả năng thích ứng, thì thế hệ trẻ sẽ trở nên lạc hậu ngay khi bước chân vào thị trường lao động. Sự chậm trễ lúc này không chỉ tạo ra "cây non xiêu vẹo" về đạo đức, mà còn tạo ra một thế hệ "cây trồng" không đủ sức chống chọi với bão tố của nền kinh tế toàn cầu.
Sự trì hoãn trong giáo dục hiện đại thường xuất phát từ sự thiếu thống nhất trong trách nhiệm của ba trụ cột chính: Gia đình, Nhà trường, và Xã hội.

Gia đình: Nhiều phụ huynh ngày nay bị cuốn vào vòng xoáy mưu sinh, vô tình "khoán trắng" việc giáo dục nhân cách cho nhà trường. Họ quên mất rằng gia đình là "lớp học đầu tiên," nơi gieo mầm lòng yêu thương, sự trung thực và tôn trọng. Sự thiếu vắng thời gian chất lượng, sự nuông chiều vô lối, hoặc sự dùng bạo lực làm công cụ giáo dục đều là những yếu tố khiến cây non bị "xiêu vẹo" từ gốc rễ. Khi cha mẹ "đợi" đến khi con cái bước vào tuổi nổi loạn mới tìm cách giải quyết, thì mọi việc đã trở nên quá muộn.
Nhà trường: Sự chậm chễ trong hệ thống giáo dục thường biểu hiện qua chương trình học nặng tính lý thuyết, áp lực thành tích điểm số đè nặng lên cả giáo viên và học sinh, khiến giáo dục bị thu hẹp chỉ còn là "nhồi nhét" kiến thức, bỏ quên giáo dục kỹ năng sống, giáo dục giới tính, và giáo dục cảm xúc. Việc trì hoãn cải cách, giữ khư khư những phương pháp giảng dạy cũ kỹ trong một thế giới đang đổi thay từng phút chính là hành động khiến cả một thế hệ mất đi cơ hội phát triển toàn diện.
Xã hội: Môi trường xã hội cũng đóng vai trò là một "giáo viên" khổng lồ. Sự trì hoãn trong việc xây dựng một môi trường văn minh, lành mạnh – như việc dung túng cho nạn tham nhũng, sự vô cảm, thói vô trách nhiệm, hay bạo lực trên không gian mạng – là những chất độc ngấm ngầm đầu độc tâm hồn trẻ thơ. Trẻ em học hỏi bằng cách bắt chước; nếu xã hội không làm gương, không tạo ra một chuẩn mực đạo đức rõ ràng, thì việc uốn nắn nhân cách trở nên vô cùng khó khăn.

Để thực hiện triệt để tinh thần "Giáo dục không thể đợi," chúng ta cần một cuộc cách mạng trong nhận thức và hành động. Đây không phải là một vấn đề có thể giải quyết bằng những biện pháp chắp vá, mà cần một chiến lược tổng thể, đồng bộ và kiên trì.
Trước hết, cần ưu tiên đầu tư cho giáo dục sớm và giáo dục nền tảng. Giống như việc xây nhà cần móng vững, đầu tư vào giáo dục mầm non và tiểu học, nơi hình thành những thói quen căn bản và tư duy sơ khởi, là khoản đầu tư sinh lời nhất. Cần có chính sách hỗ trợ và đào tạo giáo viên mầm non, tiểu học một cách chuyên nghiệp và chu đáo nhất, bởi họ là những "người làm vườn" đầu tiên và quan trọng nhất.
Thứ hai, cần chuyển dịch trọng tâm từ "dạy" sang "học" và từ "kiến thức" sang "năng lực." Giáo dục phải chuyển mình để trang bị cho người học khả năng tự học trọn đời, khả năng đặt câu hỏi, phân tích thông tin và giải quyết vấn đề. Phải tích hợp giáo dục đạo đức, giáo dục công dân và giáo dục cảm xúc vào mọi môn học một cách tự nhiên và liên tục, không chỉ là những bài giảng khô khan. Mục tiêu là tạo ra những con người không chỉ thông minh mà còn biết cách sống tử tế, có trách nhiệm với bản thân và cộng đồng.
Cuối cùng, xã hội cần tự kiểm điểm và làm gương. Mọi hành vi của người lớn, từ giao thông cho đến ứng xử nơi công cộng, đều là một bài học trực quan cho trẻ em. Chính phủ cần có những biện pháp quyết liệt để tạo ra một môi trường sống minh bạch, công bằng và đề cao giá trị lao động, trí tuệ. Chỉ khi "khu rừng" mà cây non sinh sống là một môi trường trong lành, có định hướng rõ ràng, thì những nỗ lực uốn nắn mới đạt được hiệu quả tối đa.
Sự trì hoãn trong giáo dục là một bi kịch âm thầm. Nó không gây ra tiếng nổ lớn như một cuộc khủng hoảng kinh tế, nhưng lại gây ra sự xói mòn sâu sắc và lâu dài đối với nền tảng nhân văn của xã hội. Việc chấp nhận tinh thần "Giáo dục không thể đợi" chính là chấp nhận trách nhiệm kiến tạo nên những thế hệ người Việt Nam tài năng, đạo đức, có khả năng đứng vững và tỏa sáng trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Hành động hôm nay không chỉ là sửa chữa một lỗi lầm, mà là gieo mầm cho một tương lai rạng ngời và bền vững. Chúng ta không có quyền chần chừ, bởi vì những mầm non ấy đang lớn lên từng phút, và tương lai đang chờ đợi chúng ta hành động.

Nguồn tin: Lm. Anmai, CSsR